Miru Kunghekwo(諾魯) ga thnganan Nworu(Kari Yingkwo: Nauru, Kari Nworu: Naoero, thnganan Yingkwo sexual: Pleasant Island)gaga mniq hunac Taypingyang Qerwonisiya qpruhan taw na Tawkwo ksun. Sdalih bi klwaan o kika Panapataw na Ciripas, gaga mniq hraan hidaw Nworu yabi 300km2. Knlbangan dxgal Nworu ga 21.3kmhiya ka tgbiciq bi Tawkwo knlangan, ida hiya ka tg3 knbiciq na klwaan knlangan, paru dha ka Morwoke ni Fantikang. Hbragan seejiq Nworu ga yabi 11,000hiyi, tg3 knciway na mniq knlangan, mabang hbaraw ka dha Tuwaru ni Fantikang.

Kwoci Nworu(諾魯國旗)

Manu ka seejiq tnpusu Nworu ga pusu bi o seejiq Miqerwonisiya ni Porinisiya, hici hari Sci 19 siisangalan Teyic Tikwo maa Cmitu . Ppais paru tgkingal siida ka knlangan, Nworu ga maa qlhangan Kwoci Reynmung, spuan kmlawa Awcow, Syowsiran ni Yingkwo. Ppais paru tg2 siida ngalan Tanah Tunux ka Nworu, kika rhngun saan dha mrmux Taypingyang. Bukuy pnpais do wada dha klwaun duri ka Nworu, bitaq hngkawas 1968 do kmburux nanaq da, kiya ni hngkawas 1969 do teumal dqpruhan(SPC)Taypingyang da .

Qtaan ka brah mdka na Sci 20 ga ida mqpah Cngfu mduuy pusu cingci cpn klwaan ka Nworu. Yasa Tawyu snpuan btunux rins ka Nworu, gntuan sdalih babaw dxgal ni tduwa leexan lmamu qwangcan ngqnguc. Paah hngkawas 1907 do manu ka Kungs rinswanyeyn Taypingyang ga prajing lmamu qwangcan babaw Tawyu da. Hngkawas 1919 phiyug weyyueynhwey Yingkwo rinswayeynYingyu:British Phosphate Commission);

Knburux do ida mlutuc lmamu nklwaan qwangcan ka Kungs rinswanyeyn Nworu. Bitaq hngkawas 1980 do ida wada djiyun kana ka gntuan, siida ida Nworu ka pusu bi pusa eseisil klwaan rinswanyeyn; Kiya ni manu ka Cngfu Nworu ga mniq hici hngkawas 1960 bitaq pnrajing hngkawas 1970 siida, ida sndhu bi nangal hbangan kngkingal seejiq ga kana ka cucyueyn klwaan o tgbaraw bi msa. Kiya ni seejiq tnpusu Nworu ga ida ini kmalu mduuy dngalan hbngan nii, kmdudul ungac ka rinswan ni nngalan dha qwangcan nadas na naqih lnglingay, dungan o kmdudl mlih ka cicin ngalan hbngan do, manu ka Cngfu Nworu ga musa meysa uxay dungus na uda ngalan dha pila.

Hngkawas 1990 siida, Nworu ga maa kingal qdriqan swey baraw knglangan ni sslian sminaw pila. Paah hngkawas 2001 bitaq hngkawas2008 ni paah hngkawas 2012 do, jyagan Cngfu Awtariya ka Nworu, phiyug kingal htitan mneguy mrmux Awtariya na seejiq qrinuc tbrihan dha. Yasa suqi smtama Awcow, kiya ni hniyan dha nAecow ni pucungkwo. Quri saw waycyaw o ida hweyyueyn na Reynhekwo ka Nworu, kiya ni ida Taypingyang Tawkwo runtan, Tayingtikwo ni Feycow, Cyarepihay ni Taypingyang qrpuhan klwaan nacngyueynkwo. [1]

Kwohwey.

Kari Pnyahan(詞源) smmalu patas

Onawero: 96-99

Plealay bi han o seejiq Yingkwo ga thnganan dha Qeaytaw(Pleasant Island)msa. “Nworu” kari nii ga yabi pneiyah kari Nworu Anáoero, “musa ku hagay gsi

Lung” msa ka dungus na; EmpCmin Tekwo o thnganan dha Nawodo ka Nworu.

Ris(歷史) smmalu patas

Gaga saan pusa mpruq balung Amirika tg7 Hangqungcyun(B-24 empceyfang hungcac)i ka Nworu.
 

Yabi brah 3,000 kngkawas han o, seejiq Miqerwonisiya ni Porinisiya ga ida tna mnniqhini da, kana o niqan 12 ka alang, skrayan babaw Kwoci na ppngrah o mririh 12 alang nii. Mniq bukuy hari Sci 18, kingal qbsuran asu Nyowsiran ga mgriq asu siida qntaan n aka Nworu, wana hbaraw seejiq tnealang ni sapah ka qntaan na, kiya ka kiya o ida ini usa babaw dxgal dha uxay uri o ini na saw manu qmit.

Hngkawas 1798 qbsuran asu Yingkwo Yueyhan.Feyyin ga madas “emptsamac” haw dhuq Nworu,hangan na o “Pleasant Island” (Qeaytetaw” msa, trawah ka ris knglangan gqian hidaw ni Nworu msdgangi. Tgkingal mnusa mniq taw na seejiq bhgay o, kika pniyah Yingkwo Weyreyn.Haris(Willam Harris), hngkawas 1842 do, 29 ka hngkwasan na miyahdhuq hini, yasa snwuwa ni ini usa dni asi eniq hini dabrah na Nworu Cungtung Rene.Haris o kika lutuc na.

Hici hari Sci 19, manu ka Tekwo ga mquri hunac Taypingyang, manu ka Nworu o paah hngkawas 1888 do maa Cminti Tekwo da. Siida ga ida ini na psai lnglungan Tekwo ka Nworu, yasa wana Yeyc do ungac ana manu ka babaw Taw hini. Hnkawas 1900 siida, mqpah kungs rinqwang Yingkwo ga smlay kingal btunux Nwotaw, klaan dha saw niqan rinqwang ka kana babaw Taw, kiya ni kmpriyux ka kndusan Taw nii da .

Ppais paru bi tgkingal ka knglangan siida, Nworu ga wada ngalan Awcow, kiya ni paah hngkawas1919 do ida spuan kmlawa Yingkwo, Awtariya ni Syowsiran ka Nworu, kska na o ida Awcow ka mririh tru klwaan qmlahang. Ppais paru bi tg2 ka knglangan siida, seejiq Tekwo ga iyux kmsiyuk, wada na slgun kiyig Taw ka 4 asu, wada na prqan ka pnhiyug rinqwang. Hngkawas 1942, smpruq Nworu ka msaping Nworu, seejiq Nworu ga maku mquri Awtiri qduriq kika uxay paqun msping Tanah Tunux, msaping Tanah Tunux ga wada mangal Taw nii jiyax 26 idas 8, Taw nii ga maa pusu bi nniqan msaping Tanah Tunux mniq hunac Taypingyang.

Msaping Tanah Tunux ga smkagul 2,000 hiyi qmlahang, mnadas hbaraw bi seejiq Tanah Tunux ni seejiq Hankwo uri, mniq babaw Taw o ida niqan ka qbrangan ni phiyug ciway sngayan sapah skaya uri. Kiya ka kiya ni snalu djiyun cyuns o wada slayan mungcyun da, mnniq babaw Taw na 15 sapah skaya ga wada dha prqan da, wada sbtan puniq Tanah Tunux ka hmnici mnniq hiya na seejiq Owcow. Empsaping Tanah Tunux o psaan dha qmpah Cuqetaw ka ka 1,200 hiyi seejiq Nworu.

Babaw pnpais tg2 do manu ka Reynhekwo ga bganan na Awtariya, Yingkwo ni Nyowsiran tru nii ka msupu kmlawa Nwor. Asi ka rngagun dha Reyhekwo ka ndaan dha kngkingan hngkawas, kiya ka kiya ni dhiya ga ida pasun dha shuya kmarig lmamu rinqwang babaw Taw ka pusu bi ddaun, quri saw kndusan seejiq Nworu o ida dha ini lnglungi kiya. Ida mnegu bi meysa Awcow Cngfu kbrwahi rmngaw ka knarig ni lnmuan dha kngkingal hngkwasan rinqwang dnjiyan hbangan ni sbarig hbangan, bbarig siida iyux bi bqanun cikuh ka seejiq Nworu uri, kiya ka kiya ni manu ka Cngfu Awcow o ini bi siyuk rmngaw.  

Kmdudul trawah ka knkla seejiq Nworu do ini dha qrasi ka snklawa na Awtariya, saw ka quri kmarig lmamu riqwang, kiya ni kmbiyax bi meysa kmburux nanaq, ngalun dha ka cyueynri kmarig lmamu riqwang. Manu ka Cngfy Awcow ga ka mniq paru bi biyax nipix kklwaan do ungac brahan ni malax knlawa na Nworu da. Jiyax 31 idas 1 hngkawas 1968 do qulung bi psdhug kburux nanaq da, Hamo‧Terwopote ka Cungtung daha, kiya ni idas 11 do maa Tayingkwosey kingal nanaq cngyueynkwo. Hngkawas 1989, manu ka Nworu ga musa rmngaw quri ndaan Awtariya ni quri saw uda Faryu, saw ka kmlawa siida ka Awtariya o ini dhuq qmlahang lnglingay ni mlih smliq lnglingay knrign lnmuan dha ringqwang. Hngkawas 1999, maa hweyyueynkwo na Reynhekwo ka Nworu da. jiyax 12 ids 4 hngkawas 2016 do, manu ka Nworu ga maa qpruhan Kwocihwopicicin ni Yinghang knglangan na tg189 na cngyueynkwo da. [2][3]

Cngc(政治) smmalu patas

Singcng(行政) smmalu patas

Nworu ga Cungtungc Kunghekwo, Cungtung o ririh saw qbsuran klwaan, pusu bi tunux klwaan uri. Hiya ga ida negaaw kwohwey, Cungtung ga asi ka Kwohwey Yiyueyn.

Cungtung sayang o Reyangnaar Ankemin, paah idas 8 hngkawas 2019 hiya ka Cungtung Nworu, ktru hngkwasan ka sqpah na. Neyke (2016-2019)siida snpuan 6 hiyi , kngkingal empqpah o ida mqpah egu egu puhwey na qbsuran, ida snkagul Cungtung.

Rifa(立法) smmalu patas

Kwohwey Nworu(諾魯國會)
 

Rifacikwan o kika Kwohwey ksun, mduuy kingal yueync, kana ka klwaan Nworu ga niqan 14 Singcngyu, psgaaw siida kana ka klwaan o snakan 8 cyu, mgaaw 8 hiyi yiyueyn, pk3 hngkwasan muda kingal sqpah na.

Kwohwey (2016-2019)nii ga niqan 17 hiyi ka nCngfupay, 2 hiyi ka neini ktana lnglungan.

Nworu ga ida ungac ka dungus bi Cngtang ksun, miyah empsgagun o ida mririh hyaan nanaq uxay uri o mririh kungs, hngkawas 2005 siida kska kwohwey ga 15 hiyi ga ida murux hiyi, mniq ruwan Cngfu reymug o maa mskingal tnsapah ka pusu daha.

Hngkawas 1992, Cngfu ka muda Yihwey(NIC)Nworu Tawyu. Uxay ka paru ka cyueynri Yihwey, ida hiya ka mgay kari Cngfu quri saw uuda klwaan, ida psaun saw shuya suupu dha seejiq Nworu muda pnluban uuda. Snegaaw na Yiyueyn na Yihwey ga ini tduwa muda Yiyueyn na Kwohwey. Sslian prngagan Tawyu Yihwey ga wada malax hngkawas 1999 da, mnu ka qyqaya ni qqpahun o bqanan ni pdaan Cngfu klwaan kana da.

Swoyowcyueyn dxgal Nworu ga kingl nanaq kiya, sjiqan ga dxgal na hyaan nanaq uxay uri o nqnpruhan ga ida niqan duma cyueynri dha. Cngfu uxay uri o kungs o ida ungac dxgal ddha nanaq, asi ka psdhug kari ka dha tndxgak kika tduwa kmbarux. Uxay kwomin Nworu o ida ini tduwa mduuy dxgal.

Hngkawas 1999-2003 siida, kana ka ini snhiyi pyaw ni mgaaw o ida mniq dha seejiq nii:Reney‧Hrisney ni Ponate‧Twoweyyueyke, pklun muda kmpriyux siida. Twoweyyueyke ga wada meydang hngkawas 2003 ini alax qnpahan niya na. Manu ka Ruteweyke‧Sqawti mangl Cungtung, idas 10 hngkawas 2004 do miyah psgagun dungan, kika mangal dungus bi 3 hngkwasan sqpah niya. Hngkawas 2007 do manu ka Kwohwey o btaqan dha ini snhiyi, sqpah Cungtung ga ida Maqus‧Stifn ka miya mririh dungan.

Sfa(司法 ) smmalu patas

Faryu situng Nworu ga ida ini leexan, tgparu bi Fa yuen o ida pusu bi qbsuran ka dmudul, ida quri Seynfa ka qtaun dha balay; Manu ka duma na bntasan patas o tduwa psaun dhuq baraw fating. Kwohwey ga ini tduwa spaux pndhuq fayueyn , kiya ka kiya o pnsaan baraw ni pnsdhug na o tduwa psaun Awcow tgbaraw fayueyn, ida ungac hari qtaan ka saw nii. Tglbu na fayueyn o snpuan fayueyn tnealang ni fayueyn tnsapah, ida seejiq ni Seyncang ka psdudul, ida fayuey tgbaraw na sfacangwukwan. Rahuq n do niqan ka 2 ka pkdungus fayueyn: Kungkungfuwu pusa baraw weyyueynhwey ni keysacu pusa baraw weyyueynhwey ga ida Cungsen fayuey ka pdudul sslian nii. Ida ungac endhyaan dha nanaq empsaping ka Nworu ksun.Wana bi qpruhan keysacu na knealan. Manu ka Kwofang dha o ida uxay dungus bi pnsdhugni Awcow ka muda qmlahang .

Waycyaw(外交) smmalu patas

Knburux do, mduuy kingal nanaq hangan teumal Taying kwosey, hngkwas 2000 do kika balay bi hweyyueyn da. Rahuq na do hngkawas 1991 do Cngfu Nworu ga mteumal Yinghang Yacow qayfa uri da, hngkawas 1999 do teumal Reynhekwo da, hngkawas 2016 do teumal qpruhan Kwoci cicincuc ni Yinghan knglangan.

Nworu o ida cngyueyn Taypingyang Tawkwo runtan, Uuda lnglingay Hunac Taypingyangticyu ni Hunac Taypingyangticyu weyyueynhwey ni Hunac Taypingyang Yingyung Ticyowqesyuey weyyueynhwey. Uuda pspung Tacicowse Amirika, mniq Nworu phiyug kingal pqlahang karac.

Hngkawas 2017, Cungtung Nworu Parun‧Waqa siida ni Cungtung Cunghwaminkwo Cayyingun ga ptqita Cunghwaminkwo Cungtungfu.

Msdangi bi ka Nworu ni Awcow, ida mduuy Awyuen ka krtan qyqaya klwaan. Rahuq na dungus bi sqnay Kwofang do idas 9 hngkawas 2005 siida, pnsdhug patas msbrahaw uxay shngiun. Awtariya ga bngay quri saw caycng ni cisu dmayaw, saw ka smkagul kingal qbsuran Caycng, psramal Caycng djiyun Nworu, slingan weysng Nworu ni uuda ttgsa, manu ka Cngfu Nworu ga phiyug kingal shtur mguy mtmay Awtariya na seejiq ssiyuk na.

Mduuy hangan Reynhekwo cngyueynkwo ka Nworu, mneegu snhiyi duma klwaan na cucyueyn kika mangal hbangan dnayaw dha. Idas 8 hngkawas 1980, msdangi ka Nworu ni Aarciriya do ia psdhug saw Sisakwo, Arciriya do bqanan 1000 kbuhug meyyueyn dnayaw na Nworu Nworu, bitaq hngkawas 2000 laxan ka snhiyan dha Sisakwo. Jiyax 4 idas 5 hngkaas 1980 do msdangi ka Nworu ni Cunghwamin kwo.

Kiya ka kiya ni hngkawas 2002, Nworu ni Cnghwa Jnmin Kunghekwo mtas patas rngagan, psdhug saw msdangi jiyax 21 ida 7 pnluban dha, kiya ni mtna mangal 1.3 hpucing meyyueyn ka dnayaw, kdha jiyax do Nworu ni Cunghwamin kwon ga mst   patas, kdha jiyax do psdhug mstuq , ka pnluban Cunghwamin kwon ni Nworu. Jiyax 14 idas 5 hngkawas 2005 do, Nworu ni Cunghwamin kwon ga msdangi dungan, jiyax 31 idas 5 do mstuq ka pnluban Nworu ni Cnghwa Jnmin Kunghekwo. Hngkawas 2008 do, manu ka Nworu ga ida knttu jiyagan Owmung, Amirika, Awcow ni Nyowsiran knkuh na quri caycng do, srwaun dha kmburux da, kiya ka kiya ni snrwaan nan ii ga ida wada lxanan hngkawas 2019.

Hngkawas 2009, Nworu ga smruwaApuhac ni Nanawsetiya, ida smruwa tg4 klwaan na cucyueyn tnealang hini, manu ka Erwos ga mduuy 5,000 meyyueyn ssiyuk na jntaw cuyi. Jiyax 15 idas 7 hngkawas 2008 do, psdhug kingal uuda kmbgurah Kangqow(hngkawas2011 hnduan, hbangan o pneiyah Erwos 900 kbuhug meyyueyn sdayaw dha. Rmngaw ka klwaan Nworu dnayaw nii ga ida ungc Ungc luban dha quri snrwaan na dha Apuhac ni Apuhac ni Nanawsetuya .

Sneayus Singcng(行政區劃) smmalu patas

Hngkawas 1989 bitaq hngkawas2003 do, manu ka sneayus Singcng Nworu ga, ida knpriyux 〔23〕 da. Sayang dga, snakun 14 Singcngcyu ka Nworu .

Ktngayan(序號) Cyu(區)


Hangan Yingun(英文名)


Hangan sbiyaw(舊稱)


Knknlabang(面積)

(公頃)


Hnbragan seejiq(人口)

(2011年)


Alang(村莊)

Snpgan (數量)



mitu(人口密度)(人/公頃)


1 Ayhecyu(愛和區) Aiwo Aiue 110 1,220 8 11.1
2 Anapaarcyu(阿納巴爾區) Anabar Anebwor 150 452 15 3.0
3 Anertancyu(安鄂灘區) Anetan Añetañ 100 587 12 5.9
4 Annipajecyu(安尼巴惹區) Anibare Anybody 310 226 17 0.7
5 Payticyu(白帝區) Baitsi Beidi, Baiti 120 513 15 4.3
6 Pocyu(泊區) Boe Boi 50 851 4 17.0
7 Puyatacyu(部亞達區) Buada Arenibok 260 739 14 2.8
8 Tenikawmotucy(德尼高莫都區) Denigomodu Denikomotu 118 1,804 17 15.3
9 Aywacyu(埃瓦區) Ewa Eoa 120 446 12 3.7
10 Aycucyu(艾珠區) Ijuw Ijub 110 178 13 1.6
11 Meyningcyu(湄濘區) Meneng Meneñ 310 1,360 18 4.5
12 Nipocyu(尼柏區) Nibok Ennibeck 160 484 11 3.0
13 Yowyapucyu(優雅布區) Uaboe Ueboi 80 318 6 3.0
14 Yareyncyu(雅連區) Yaren Moqua 150 747 7 4.0
Sneayus Singcng(行政區劃)
 

Tiri(地理) smmalu patas

Nworu Taw(諾魯島)
 

Nworu gaga gqian hidaw Taypingtaw, hunac Ctaw yabi 42km, knlbangan na 21km, mtumun ni bbaraw hari sanhutaw, kiyig gsilung o sdowras bi. Kkiyug na ga niqan 15-300m knbragan na, haypa o niqan 30m hayantay, ida wana hiya ka nungyeycyu.Ska o Tayti, tgbaraw o haypa 71m(Sringring). Kana ka Taw o gaga spagan rinswanyeyn, ungac yayung,hunac gqian hidaw o wana bi kingal mrmun na langu( langu Puata).

Babaw Taypingyang ga niqan 3 ka egu btunux ringqwang(duma o gaga Ciparipas ni nFakwoPorinisiya),ida wada krigan ni lmamu kana da, maku mqrinuc ska katayti, saw ka bbaraw 15m na gupun hniygan na mpupu shweyyeyn, sdalih kingal Sci na kmarig ni lmamu, wada sliqan yabi hari 80%ka dxgal, kiya ni maku wada lglugan ka ncinci dha, yabi 40% na knudus gsilung , yasa mudus ruwan gsilung ni luli ka rinqwang kika wada mhuqil da.

Ida ungac nkiya qsiya mahun ka Nworu, ana nanaq tduwa mssli qsiya quyux ka kulu qsiya dnamux o ida smtama bi kska nkungkung syey 3 qsiya gsilung yanhwacang. Yasa snegaaw rinswanyeyn ka dxgal Nworu, kiya ni qsiya truma dxgal o suqi mrmun, ini mahi ni ssuyuq pnegalang.

Quri saw mnhru nkiya weysng ga yabi niqan 60 kleegan, ungac ka kingal nanaq niya, nkiya mhru ga wada sliqan hmuma yeyc pnegalang, kmari ni lmamu qwang seejiq ni duma na pnaah eseisil na cwu, maku brbul kana ka pnhuma da. klwaan Nworu ga niqan klgan qqduda(saw ka ini hari qtaiweyying Nworu), kuwi, kmarang, manu ka munuh ssamac o ida kndadac eseisil kana kiya, saw ka qowlic, ngiyaw, huling, babuy, rudux Porunisiya dnii stabug, ida pnaah eseisil klwaan kana.

Karac ni cihow(天氣與氣候) smmalu patas

Sdalih ctaw ni gsilung ka Nworu, kiya ni sbhuran ni mcilux ka kingal hngkwasan, njetay yurin cihow, idas 11 bitaq idas 2 kingal hngkawas siida, ida miyah ka quyux Cifung ksun. Yahan brbul Sngying- lmglug karac hunac, qnuyux na quyux ga ida mlglug bi, ida bnsingan ka kndngu na. Yasa Tawkwo, kiya ka leexan bi yahan brbul karac ni mkala baraw ka haypingmeyn kiya ka kiya ni ida ini bi kklai ka karac. Karac Nworu ga jiyan o kncilux na o yabi mniq 26°C(79°F), bitaq 35°C(95°F);kncilux na keeman o yabi hari 22°C(72°F) bitaq 34°C(93°F).[4]

 Yareyncyu Nworu ga cihpow na o saw truma nii: (諾魯雅連區氣候平均數據)
Idas (月份) 1 Idas 2 Idas 3 Idas 4 Idas 5 Idas 6 Idas 7 Idas 8 Idas 9 Idas 10 Idas 11 Idas 12 Idas Hngkwasan (全年)
Tgbaraw kncilux​℃(℉)(歷史最高溫) 34

(93)

37

(99)

35

(95)

35

(95)

32

(90)

32

(90)

35

(95)

33

(91)

35

(95)

34

(93)

36

(97)

35

(95)

37

(99)

Tgbalay kncilux​℃(℉)(平均高溫) 30

(86)

30

(86)

30

(86)

30

(86)

30

(86)

30

(86)

30

(86)

30

(86)

30

(86)

31

(88)

31

(88)

31

(88)

30.3

(86.5)

Tgbalay llbu kncilux​℃(℉)(平均低溫) 25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

25

(77)

Ris tgllbu ncilux​℃(℉)( 歷史最低溫) 21

(70)

21

(70)

21

(70)

21

(70)

20

(68)

21

(70)

20

(68)

21

(70)

20

(68)

21

(70)

21

(70)

21

(70)

20

(68)

Tgbalay pncingan qsiya(平均降水量​㎜)(英⁠寸) 280

(11.02)

250

(9.84)

190

(7.48)

190

(7.48)

120

(4.72)

110

(4.33)

150

(5.91)

130

(5.12)

120

(4.72)

100

(3.94)

120

(4.72)

280

(11.02)

2,040

(80.3)

Jiyax tgbalay pncingan qsiya(平均降水日數​ ) 16 14 13 11 9 9 12 14 11 10 13 15 147
 Pneiyah 〔38〕: (來源:)

Pusu snluan(基礎建設) smmalu patas

Cyawtung(交通) smmalu patas

Hangqung(航空) smmalu patas

Bnsingan hngkawas 2008 kana ka sngayan sapah skaya klwaan Nworu.(攝於2008年的諾魯國際機場全景)。
 

Sngayan sapah skaya klwaan Nworu o ida kingal bi, gaga hunac gqian hidaw Yareyncyu na babaw kiyig gsilung. Niqan kingal qnay ni 2 elug tmaan, knbragan na o niqan 2,150m(7,050ft) . Sayang ga wana Nworu hangqung, kingal iyax sngayan o niqan 2 hangpan ka skaya . Ida 1bitaq idas 9 hngkawas 2006 siida, yasa kingal bi sapah skayaa wada hritan fating Moawpn Awcow, maku stuq ka seusa dha eseisil klwaan:dhuq jiyagan Taywan do, hangqung Nworu ga qulung idas 10 hngkawas 2006 do prajing skaya dungan, kiya ni pryuxan Awarhangqung ka hangan nada, hngkawas 2014 do pryuxan Nworu hangqung dungan.

Elug dxgal(陸運) smmalu patas

19km(12 mi), rahuq na do niqan 22km(14mi) mtmay kska Tayti. Basu ptqiri o kika pusu bi kungkung yunsu, muda Ayhecyu, sngayan sapah skaya klwaan Nworu, Cyowteyn meyning, tnelang sapah spuhan ni sapah pyasan, Rahuq nao niqan ka kbrahun rulu mapa sjiqan.. Niqan 5km(3.1mi) tgring elug rulu qrngul, mlutuc rinqwang qwangcyu ni cyakung kungcang .

Hayyun(海運) smmalu patas

Kngkingal idas ga niqan kingal asug(ya gaga mgriq na hug?) musa ni miyah Purispn na Awtariya.

Tungsyun(通訊) smmalu patas

Brah hngkwas 2009 siida, Wangru qnawal ga ida pnhiyug Cngfu Nworu ni dmayaw mgay, kiya ka kiya ni yasa I tuku ka pila, paah hngkawas 2003 do  Cngfu ga ini dayaw mgay pila smalu da. hngkawas 2004 do sqtan ka ini ngali pila weysing tungsyun fuwu, quri saw thuras ka tungsyun ksun o bitaq hngkawas 2009 do kika malu dungan. Hngkawas nii dhuq ska do ida kungs Digicel ka wada mangal patas srwaan, mniq babaw Taw phiyug ungac gasil na tungsyun wangru. GSM ni WiMAX 2 situng, tqnay idas 9 hngkawas 2009, idas 10 hngkawas 2010 do prajing mgay sdayaw.

Nngyueyn(能源) smmalu patas

Plealay han o ida mduuy cayyow fateynci kmarig ni lmamu qwang ka Nworu, bhkuy do pusa kingl tduwa mgay 15 cawwa(hngkawas 2006 knbyaxan nag a mlih 11.1 cawwa MW) teynri na qyqaya fateyn. Kska na oyabi 43%o djiyun dha kmarig ni lmamu qwang, rahuq na do djiyun knudus, babaw Taw ga ida gisu psramal murux na qpuring fateynci sbgay dha qulung djiyun. Qyqaya daru btunux ni qyqaya o ida kndadax kungs Nworu rinswanyeyn miyah mtmay Nworu, sbarig na o niqan ciyow, cayyow, yihwasyowci, meyyow, junhwaci ni jungci dnii. Rahuq ciway na ga ida ini kpiya ka mnegay na junhwaci , Jungci ni Yihwasyow ni.[5]

Cinci(經濟) smmalu patas

Nworu ga mniq tg3 knglangan o ida nsblayiq klwaan, cinci klwaan o ida kmarig ni lmamu ni bbarig klwaan eseisil klwaan ka pusu dha bi ddaun, mniq brah hngkawas 80 siida kika mnkaraw baraw ka endaan. Rahuq na Qwangyey do ida niqan ka yeyc, sibus, blbul ni ssama dnii pnegalang, saw ka duma na pnegalang ni qqsurux o ida tduwa phuma ni dmanga nanaq kiya. Kiya ka kiya ni stngi uqun, qsiya mahun ni djiyun kdjiyax qyqaya o ida smtama kndadax eseisil klwaan kida. Kska na saw buwax ni odungkwo o kndadax Yingkwo, Awcow ni Nyowsiran kiya, dhiyi o kndadax Awtiriya kiya, djiyun qyqaya kdjiyax o kndadax Taywan, Tanah Tunux ni Syangkang kiya.

Ida ini bgay hbangan swey ka seejiq Nworu, ungac ka tmayan cinqowswey uri, kana ka quri sqita narux o ida Cngfy kana ka mgay. Nniqan sapah o ida Cngfu kana ka smalu ni pawyang uri, nasi saw phiyug sapah babaw dxgal tndxgal ka Cngfu o, ida mgay hbangan seejiq tndxgal ririh knbrxan na ka Cngfu.

Paah hngkawas 90 do, Nworu ga maa kingal knglangan qdriqan swey ksun, eseisil klwaan seejiq ga marig Hucaw Nworu'Cngfu. Manu ka mhtur sminaw pila Kwoci ga rmngaw saw niqan 15 ka mqalux hangan klwaan o Nworu klwaan nii ga ida gaga ruwan uri. Yasa niqan 25,000 meyyueyn do tduwa phiyug kingal Yinghang da. Mniq truma mhtur sminaw pila Kwoci yari ni egu pila wada qluli nganguc, klwaan Nworu ga hngkawas 2003 do qulung phiyug fanpisweyfa. Idas 10 hngkawas 2005, yasa malu bi ka pnhiyug fanpisweyf a, manu ka mhtur sminaw pila Kwoci yari ga srsan dha kndadax kska mqalux hangan klwaan ka hanganNworu da.[6]

Hbragan seejiq(人口) smmalu patas

Yareyn(雅連)
 

Hngkawas 2006 seejiq Nworu ga niqan 9,265 hiyi. Seuxal han o hnbragan seejiq Nworu ga ida mabang egu kiya, kiya kakiya nihngkawas 2006 siida yabi 1500 hiyi tnhjil seejiq ga wada brnahan Ciripas ni Tuwaru, pusu bi o iyux llihun ka kmarig ni lmamu rinqwang ni maa hbaraw bi ka peungac qqpahun. Kari Nworu ga kika kari klwaan, kingal nanaq ka kari Taypingyang Tawkwo, yabi 98% seejiq Nworu o gaga skari kari Nworu mniq sapah. Yasa wana mniq ruwan klwaan ka skari kari Nworu, kari Yingkwo ga ida dha djiyun balay uri, mniq saw Cngfu ni sanyey.

Klgan seejiq Nworu ga niqan seejiq Nworu(58%), duma do niqan Taypingyang(26%),seejiq Owcow(8%) ni seejiq Cunghwa mincu(8%). Ida mnniq Nworu na seejiq Owcow ga ida seejiq Yingkwo kana han, kiya ka kiya ni kmburux ka Nworu da wada kana da. pusu snhiyan seejiq Nworu o Citucyaw(2/3 o bgurahcyaw, 1/3 o Teyncucyaw), rahuq na yabi 10% seejiq o snhiyi Pahayi kiya, ida hbaraw bi nniqan na knglangan ida niqan ka snhiyi Focyaw(9%) uri, 2.2% o snhiyi Musrin. Bnatas ka Seynfa o seejiq ga ida tduwa smlulay ana manu cungcyaw, kiya ka kiya ni duma na uuda o ida ini psrwai muda, saw ka ini srwai Cngfu ka Yeysucitu bukuy Sngtu muda uuda prhulan ni hweyyueyn na Yeyhehwa ceyncngjn. Dhiya ga ida snegaaw wayraw, pnlawa Cngfu Nworu miyah qmeepah kungs rinswanyeyn .

Gaga Nworu na prhulan(位於諾魯的教堂)
 

Knklaan patas seejiq Nworu ga niqan 96%, bqanan yiwu ni riqan ttgsa kndadax6 -15 hngkwasan siida ka lqian, niqan ka smruwa nanaq ttgsa(tg11bitaq tg12 hngkawas). Paru pyasan Hunac Taypingyang ga pnhiyug snakan pyasan Nworu, brah ini phyugi ka sapah pyasan nii han o, ida asi ka musa muyas patas Awcow ni Nyowsiran han.

Qthur bi sjiqan knglangan seejiq o kika seejiq Nworu, wada hmrinas 90% hiyi seejiq na knbowqax ni qnthran dha ga hmrinas knglangan na pingcyun, dsnaw o yabi niqan 97% ni dqrijil o yabi niqan 93% wada hmrinas. Mniq babaw dxgal o ida seejiq Nworu ka wada mangal egu bi 2 sing narux Tangnyawping uri, yabi 40% ka wada lglugun narux nii, nAmirika na Samoya o niqan 47%, Twoqeraw o niqan 44% . Rahuq na saw pnluban pusu narux o niqan ka narux tama baraq ni baraq quru dnii. hngkawas 2009 kndusan dsnaw Nworu ga 60.6 hngkwasan, dqrijil o 68 hngkwasan.[7]

Unhwa(文化) smmalu patas

Aws boru qaqay(澳式足球)
 

Ida lutuc Miqerwonisiya ni Porinisiya empgsilung ka seejiq Nworu, rudan dha sbiyaw o snhiyi “Eijebon” utux qrijil, mangal kingal “Buitani” hangan na Tawyu ka suyang na dxgal. Ida niqan 20 ka alang seejiq tnealang, 2 alang ga ida wada ungac Sci 20 kida. kngkingal jiyax 26 idas 10 o kika seiyah dha alang(Angam Day), sqaras dha bukuy mn2 ppais paru knglangan ka seejiq tnealang, hnbragan seejiq kndadax ini dhuq 1500 hiyi wada kmdudul miyah dungan. Knklaan rudan seejiq tnealang Nworu ga wada llgan mneiyah Cmin ni mangal pneiya gqian hidaw na unhwa da, nkiya na gaya o egu ka wada rihan da, wana duma na nkiya lubu ni uyas, yisu, snalu baga ni qmraq qsurux dnii ka gisu dha hritan ni djiyun dha bitaq sayang.

Ida ungac kngkingal jiyax na bgurah kari, ida niqan txal ka k2 iyax sngayan “Mwinen Ko”, kiya ka “ Aguh pprngaw wah”. Teynstay Nworu ga nklwaan, powsa quri Awcow ni Nyowsiran na ceymu tribi. Ida niqan ka uxay yingri nklwaan teyntay uri, powsa BBC ni ABC cy ka mudeymu.

Ida kuxul bi Nworu ka Aws boru qaqay, niqan kingal ka 7 qrpuhan empspung. Nworu ga niqan 2 ka saan hmrapas boru, kana ka pspngan Aws boru qaqay ga wana Linkbelt Oval hini ka saan pspung. Rahuq na ddaunTiyu ga niqan borupay, boru rawa, boru kaji, mangal shjil ni qmraq qsurux, ida dha kuxul bi kana. Ida mnteumal yuntunghwey Tayingtikwo seyhwey ni yungtunghwey Awrinpiqe rbagan, mniq saw mangal shjil o ida mangal malu hangan. Saw ka Maqus‧Stifn o kika mnangal malu hangan, hngkawas 2003 siida mtmay Kwohwey, hngkawas 2007 do mangal Cungtung da.

Nworu ga niqan kingal nkiya na uuda, kiya ka qmraq kndadax babaw gsilung miyah na kbiyuc. Mpgqi ka hidaw siida, dsnaw ga mniq babaw hagay ni mquri byutux syueynyeyn qmada gasil qmraq byutux syueynyeyn . Ida mhnuk ka gasil sqraq Nworu, dudux gasil o shjil hari. Nasi mquri hini skaya ka qsuda do qdanun ka gasil, pklug sbtan do mtaku ni tqraq da,  lnmuan, snagan ni hnpuyan do kika tduwa uqun da.[8]

Pnyahan pnatas(參考資料) smmalu patas

  1. [1]
  2. [2],Nauru's former chief justice predicts legal break down
  3. [3],This is Abyan's story, and it is Australia's story
  4. Pacific Climate Change Science Program
  5. [4],Country energy information Nauru
  6. Nauru de-listed
  7. Nauru,世界卫生组织。
  8. [5]